„Materiał Montessori musi zaspokajać chęć badania
i odkrywania”
MARIA MONTESSORI
Patronka Dwujęzycznej Szkoły Podstawowej Mądra Sowa
Wstęp
Dnia 6 stycznia 2007 roku minęło 100 lat od chwili, kiedy doktor Maria Montessori otworzyła w Rzymie pierwsze montessoriańskie przedszkole. Odtąd jej działalność skoncentrowała się na misji odkrywania dziecka, jego potrzeb i możliwości oraz rozpowszechniania jej na całym świecie. Efektem pracy naukowej i pedagogicznej Marii Montessori są liczne szkoły, przedszkola i organizacje, które wspierają nauczycieli i rodziców w odkrywaniu prawdziwej natury dziecka, a dzieci w swobodnym rozwijaniu tkwiącego w nich potencjału. Od kilku lat myśl i idee Marii Montessori obecne są również w Polsce.
Rozwój dziecka
Dziecko wychowane w duchu pedagogiki Marii Montessori to w założeniu osoba samodzielna, odpowiedzialna za siebie i świat, pracowita, o wyraźnie ukształtowanej postawie proekologicznej i pokojowej.
Rozwój dziecka dokonuje się według jego indywidualnego „planu rozwoju”. Stąd nie można z góry tworzyć systemu wychowawczego i dydaktycznego bez uwzględniania cech indywidualnych dziecka.
Rozwój dziecka dokonuje się etapami, wspólnymi dla wszystkich ludzi, choć mającymi różny stopień nasilenia, charakter i czas trwania. Są to tzw. „wrażliwe fazy”, których Maria Montessori wyróżniła kilka – na okres dzieciństwa przypadają:
- od 0 do 3 roku życia wrażliwa faza na mówienie, chodzenie;
- od 3 do 6 roku życia występują wrażliwe fazy na ruch, porządek, doświadczenia zmysłowe, zainteresowanie językiem, matematyką, otaczającym światem, pierwszymi kontaktami społecznymi.
Największe możliwości edukacyjne dziecka są wtedy, gdy wystąpi zjawisko „polaryzacji uwagi”, czyli długotrwałej, pogłębionej koncentracji na danej czynności. Dziecko uczy się wtedy chętnie i szybko, łatwo i bez wysiłku. Następstwem zjawiska polaryzacji uwagi jest „normalizacja”, czyli stan psychicznej równowagi i harmonii. Dziecko jest wtedy spokojne, opanowane, wrażliwe na otoczenie, wierzy w swoje możliwości, staje się odpowiedzialne za swoje czyny, coraz bardziej uniezależnia się od zewnętrznych wpływów. Normalizacja jest więc głównym celem rozwoju i wychowania dziecka.
Wychowanie
„POMÓŻ MI ZROBIĆ TO SAMEMU”
Według Marii Montessori istotą wychowania jest doprowadzenie dziecka do samodzielności, niezależności od dorosłych, odpowiedzialności za siebie i świat.
„DZIECKO NIE MUSI ROBIĆ CO CHCE, ALE MUSI CHCIEĆ TEGO CO ROBI”
Tak rozumiane wychowanie ma charakter pośredni. Osoby dorosłe mają za zadanie tak organizować otoczenie, by wesprzeć indywidualny rozwój dziecka. W otoczeniu mają znajdować się impulsy pobudzające do działania, dające szansę samodzielnego, skoncentrowanego działania, zgodnego z wrażliwymi fazami i aktualnymi potrzebami dziecka.
Dzieci w przedszkolu przebywają w grupach mieszanych wiekowo i chociaż wymaga to większego zaangażowania nauczyciela, zaletami takiego rozwiązania jest skuteczniejsza edukacja społeczna zarówno dzieci starszych jak i młodszych, szybsza adaptacja i integracja dzieci nowoprzyjętych, naturalne zaangażowanie i opiekuńczość dzieci starszych nad młodszymi (dzielenie się doświadczeniem), szybsze dostrzeganie przez dzieci zróżnicowanych potrzeb i zasad współżycia.
Przygotowanie otoczenia
Do przygotowanego otoczenia należą:
- pomieszczenia (przestronne, pomalowane na jasne kolory sale),
- znajdujące się w nich sprzęty – niskie, lekkie regały, półki, stoliki i krzesełka, które można dowolnie przestawiać; dużo zieleni, możliwa hodowla rybek lub innych drobnych zwierząt; wszystkie przedmioty i materiał rozwojowy musi być w zasięgu dziecięcych rąk,
- materiał rozwojowy Montessori oraz inne pomoce dydaktyczne wspierające rozwój dziecka – rozwojowy, ponieważ wspomaga rozwój dziecka (nie dydaktyczny – ten służy nauczycielowi do demonstracji),
- osoba nauczyciela – który jest elementem i twórcą przygotowanego otoczenia.
Materiał rozwojowy
Materiały dla dzieci w przedszkolu podzielone są na kilka działów, które odpowiadają pojawiającym się w tym wieku „wrażliwym fazom”. Pomoce rozwojowe zgromadzone w sali to „klucze do świata”, pobudzają i wspierają rozwój dziecka oraz spełniają ważne dla dziecka zasady. W salach powinny znajdować się następujące grupy materiałów:
- praktyczne ćwiczenie dnia codziennego, przybory do przesypywania, przelewania, sortowania, składania serwetek, czyszczenia metalu, wiązania, zapinania, zamiatania itp.,
- kształcenie zmysłów: wzroku, dotyku, słuchu, smaku, węchu; materiał wprowadzający w świat wymiarów, kształtów, powierzchni i brył,
- edukacji językowej: wprowadzający w sztukę pisania, czytania, rozwijające mowę dziecka,
- matematyka: w przystępny, ukonkretniony sposób tłumaczący świat matematyki (działań matematycznych),
- wychowanie dla wszechświata (wychowanie kosmiczne): wychodzące globalnie naprzeciw zainteresowaniu dzieci otaczającym je światem (przyroda, geografia, astronomia),
- wychowanie przez sztukę (muzyka, plastyka, teatr),
Cele pedagogiki
Praca dziecka i nauczyciela przy respektowaniu zasad pedagogiki Marii Montessori powinny prowadzić do następujących celów:
- osiągnięcia spontanicznej i długotrwałej koncentracji nad wykonywanym zadaniem,
- rozwinięcia samodzielności i wiary we własne siły,
- wypracowania zamiłowania do porządku i pracy,
- wypracowania zamiłowania do ciszy i w tej atmosferze do pracy indywidualnej i zbiorowej,
- wypracowania postaw posłuszeństwa opartego na swobodnej decyzji, a nie zewnętrznym przymusie,
- uniezależnienia od nagrody,
- osiągnięcia spontanicznej samodyscypliny wynikającej z dziecięcego posłuszeństwa,
- powstania postaw wzajemnej pomocy bez egoistycznej rywalizacji, szacunku do pracy innych,
- rozwijania indywidualnych uzdolnień i umiejętności współpracy.
Zasady pedagogiczne
Przygotowane otoczenie, w którym przebywają dzieci, ma pozwolić realizować ściśle określone przez Marię Montessori zasady, wpływające na rozwój dziecka:
- zasada swobodnego wyboru materiału: dziecko pracuje z tym z czym chce,
- zasada swobodnego wyboru miejsca pracy: gdzie chce,
- zasada swobodnego wyboru czasu pracy: kiedy i jak długo chce,
- zasada swobodnego wyboru formy pracy: samo lub w grupkach,
- zasada porządku: wszystko ma swoje stałe miejsce,
- zasada ograniczenia: materiały są w pojedynczych egzemplarzach i w pojedynczych zestawach; stosuje się je zgodnie z przeznaczeniem; dziecko pracuje tam, gdzie wybrało swoje miejsce; nie przeszkadza innym (ani dzieciom, ani nauczycielowi); jeśli coś wybrało powinno skończyć (ćwiczenie, układanie, czy zjedzenie nalanej samodzielnie zupy),
- zasada izolowania trudności: jeśli dziecko poznaje wielkości, to pracuje z odpowiednim materiałem (różowa wieża), a nie z kolorami czy ciężarami,
- zasada kontynuacji: każdy materiał stanowi ogniwo długiego łańcucha, kolejne ogniwo ma cechy poprzedniego plus dodatkową,
- zasada transferu: umiejętności opanowane podczas pracy z materiałem przenoszone są na otaczające dziecko środowisko, np. składanie serwetek prowadzi do nauki składania ubrań, wiązanie ramek pomoże w nauce wiązania butów,
- zasada własnego działania i powtarzania: jeśli chce skakać to skacze, chce to samo zadanie powtarzać to powtarza – rozwija się bowiem zgodnie z własnym programem wyznaczonym przez swoje zainteresowania, potrzeby i możliwości,
- zasada samokontroli: nauczyciel nie musi oceniać, poprawiać, chwalić; informacja zawarta w materiale pozwala dziecku samemu sprawdzić poprawność wykonanej pracy, znaleźć błąd i go poprawić.
Zadania nauczyciela
Nauczyciel w pedagogice Montessori jest dyskretnym obserwatorem, przewodnikiem, doradcą, współpracownikiem. Jego zadaniem jest:
- zorganizowanie i zapewnienie dziecku optymalnych warunków rozwoju odpowiadających jego potrzebom,
- wpływanie na właściwe postępowanie i zachowanie się dziecka,
- umożliwienie dziecku samodzielnego wyboru materiału rozwojowego, wskazanie właściwego sposobu posługiwania się nim i umiejętne wycofanie się,
- uszanowanie indywidualnego tempa uczenia się dziecka,
- popieranie dziecięcej samodzielności i nauczanie za pomocą działania – metody niewerbalne,
- hasło główne – nauczyciel pomocnikiem dziecka.
O dobrym kamerdynerze
„Pomimo, że relacja między dzieckiem a wychowawcą budowana jest w sferze duchowej, świetnym wzorem dla nauczyciela może być dobry kamerdyner dbający o swego pana. Utrzymuje porządek w jego garderobie, odkłada na miejsce szczotki, ale nie mówi panu kiedy ma ich używać; serwuje mu posiłki, ale nie każe mu ich jeść; bez słowa przygotowuje wszystkie potrzebne rzeczy po czym dyskretnie się wycofuje. W ten sposób powinniśmy się zachowywać, kiedy samodzielność dziecka właśnie się kształtuje. Panem, któremu służy nauczyciel, jest wnętrze dziecka. Kiedy pojawia się potrzeba, nie powinniśmy się wahać, żeby na nią zareagować. Kamerdyner nigdy nie przerywa swojemu panu, kiedy jest zajęty, ale gdy ten zawoła, natychmiast się zjawia. (…) Taka postawa rzuca nowe światło na sferę wychowania. Nie chodzi tu o umycie dziecka kiedy jest brudne, zreperowanie czy upranie ubrań. Nie wyręczamy dziecka w czynnościach życia codziennego, ponieważ wiemy, że dziecko po to aby mogło się rozwijać musi nauczyć się wykonywać te czynności samodzielnie. Podstawową zasadą naszego wychowania jest to, że dziecko nie powinno być obsługiwane w tym zakresie. Powinno zyskać fizyczną niezależność, będąc samowystarczalnym; być świadomym swej niezależności, pracując samodzielnie i nieprzerwanie. (…) Musimy nauczyć dziecko samodzielnego działania, myślenia i podejmowania decyzji.”
/ Maria Montessori /
Dlaczego montessori?
Oto nasz krótki przewodnik po metodzie Montessori.
M – możliwość nauki przez działanie
O – obserwacja – nauczyciel z szacunkiem i uwagą obserwuje postępy dziecka
N – nauka koncentracji i ćwiczenie wytrwałości w dążeniu do realizacji zadania
T – troska o przestrzeganie reguł – nie niszcz, nie rań, nie przeszkadzaj
E – eliminacja hałasu – wypracowanie zamiłowania do ciszy
S – samodzielność i wiara we własne siły
S – szacunek dla porządku i pracy
O – ograniczenie stosowania nagród i kar do motywowania dziecka
R – promowanie wzajemnej pomocy bez rywalizacji
I – indywidualny tok rozwoju każdego dziecka zgodnie z jego tempem i możliwościami
Co ją wyróżnia?
Poniższe zestawienie ilustruje najistotniejsze naszym zdaniem różnice pomiędzy pedagogiką Montessori a pedagogiką konwencjonalną.
| Pedagogika Montessori | Pedagogika konwencjonalna |
| – Dziecko samo wybiera materiał do pracy | – Nauczyciel ustala plan zajęć |
| – Dziecko kierowane wewnętrzną potrzebą, poprzez wybór materiałów rozwojowych zdobywa kolejne umiejętności | – Nauczyciel realizuje program |
| – Przechodzenie od konkretu do abstraktu | – Preferowane myślenie abstrakcyjne |
| – Realne działanie | – Ogrywanie ról i fantazje |
| – Uporządkowane otoczenie (każda rzecz ma swoje miejsce w sali) | – Dowolność ustawienia |
| – Otoczenie skłania do działania | – Nauczyciel stymuluje do działania |
| – Samodoskonalenie za pomocą materiału z kontrolą błędu | – Motywowanie za pomocą nagród i kar |
| – Rozpoznawanie faz wrażliwości każdego dziecka | – Dzieci traktowane zależnie od wieku |
| – Materiał rozwojowy uporządkowany zgodnie z rozwojem poszczególnych umiejętności | – Materiał ogólnorozwojowy |
| – Możliwość wyboru miejsca, rodzaju, czasu i pozycji do pracy | – Wyznaczone miejsce do prac |
| – Poznawanie czynności życia codziennego stanowi podstawowy cel nauki | – Od dziecka oczekuje się umiejętności w zakresie samoobsługi |
| – Nauczyciel zwraca się do dziecka | – Nauczyciel zwraca się do grupy |